Кыргызстан

2025-жылдын республикалык бюджети менен 2026-2027-жылдарга божомолдорду карап жаткан жыйында өкмөт башчы Адылбек Касымалиев бириктирилген бюджет быйыл бекитилген көлөмдөн бир жарым эсеге ашыра аткарылганын билдирди.

“Өлкө экономикасынын ички дүң продукциясындагы өсүүлөр, албетте, бюджетибиздин өсүшүн шарттайт. Мына, бүгүн биз 2025-жылдын консолидацияланган (бириктирилген) бюджетин карап жатып, анын 1 трлн 90 млрд 600 млн сомдон ашканын расмий түрдө жарыялайбыз. Жана 2025-жылы триллиондук тарыхый чекти басканыбызды белгилейм. Бекитилген консолидацияланган бюджет 708,8 млрд сом болчу. Азыр 381,7 млрд сомго өсүү же 153,8% көбөйүшү менен жылды жыйынтыктаганы жатабыз. Киреше жана чыгашаларды эсептегенден кийин 10 млрд сомдон ашык профицит менен бул жылга чыгабыз”.

• Мамлекеттик бюджеттин кирешесинин өзөгүн салык жана бажы жыйымдары түзөт.

Салык кызматынын маалыматына ылайык, ушул жылдын он айында 310 млрд 400 млн сом салык жыйналган. Бул быйылкы он айга коюлган пландан 4,3%, ал эми былтыркы көлөмдөн 30,9% ашык деп эсептелет. Салыкчылар мындай жыйынтыкты салык төлөөчүлөр базасын кеңейтүүдөн, ишти санариптештирүүдөн жана ыктыярдуу салык төлөө деңгээлин көтөрүүдөн деп түшүндүрүүдө.

2025-жылга Бажы комитетинин кирешеси 128 млрд 431,7 млн сом деп болжолдонгон болчу. Комитет ноябрдын ортосуна карай жылдык планды толук аткарганын жарыялады.

Бажычылар болсо мындай жыйынтыкты бажы процесстерин жөнөкөйлөтүү жана тездетүү боюнча комплекстүү иштерге, бажы пункттарынын өткөрүү жөндөмүн арттыруу, санариптештирүү жана аткезчилик менен күрөшүүгө байланыштырышат.

Дагы караңыз

Кыргызстандын бириктирилген бюджети 1,1 трлн сомдон ашты

"Бюджеттин киреше булактары жакшырууда"

Консолидацияланган же бириктирилген бюджетке республикалык бюджет, жергиликтүү бюджеттер, Соцфонддун жана Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунун бюджеттери кирет.

Финансы министрлиги берген маалыматка абай салсак, январь-октябрь айларында республикалык жана жергиликтүү бюджеттердин аткарылган суммасы 550,6 млрд сомго жеткен. Социалдык фонддун 2025-жылга бекитилген бюджетинин көлөмү 120,5 млрд сом болсо, милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунун бюджети 8,3 млрд сом болчу.

Быйыл мамлекеттик бюджеттин рекорддук көлөмдө байышына негиз берген жагдайлар көп болду. Финансы министрлигинин бюджеттик документтерине көз чаптырсак, өкмөт быйыл он айда чет өлкөлүк өкмөттөрдөн 1 млрд 343 млн сом, эл аралык уюмдардан 10 млрд 688 млн сом трансферт алган. Алар бюджетте так көрсөтүлүп турат. Муну менен катар мамлекеттик баалуу кагаздар аркылуу ички булактардан 120 млрд сомдой, евробонд аркылуу чет элден 700 млн доллар карыз алган. Улуттук банк да 2024-жылы тапкан 45,7 млрд сом кирешесин чыпчыргасын коротпой бюджетке которуп берген. Улуттук коопсуздук комитети коррупцияга каршы күрөштүн алкагында алынган каражаттар менен мүлктөрдү мамлекеттин пайдасына чегерип келет.

Бирок алардын “өсүп жаткан” бюджеттин курамына кирген-кирбегени белгисиз. Бюджет мыйзамынын долбоорунда алар тууралуу сөз болгон эмес.

Экономикалык талдоочу Искендер Шаршеев ички жана тышкы булактардан алынган карыздар тийиштүү процедуралардан өтсө бюджеттин киреше булактары катары көрсөтүлөрүн белгилейт.

“Бюджеттин негизги булагы, 70-80% – бул деген санариптештирүү, салык жана чек арадагы кирешелер кескин көбөйгөн ушул жылдары. Узак убакытка абдан жакшы иш-чара болгон, көмүскө экономика 23% азайтылган. Албетте, бюджеттик төлөмдөр көбүнчө салык аркылуу түшүп атат. Калган 20% ичинде өндүрүш, кен казуу бар, Улуттук банктын кирешелери бар, анын кирешеси 8% деп эсептелет. Эң көп реэкспорттун төлөмдөрү болду деп эсептесе болот. Бул дагы салыктык төлөмдөргө кирет. Эгерде ошол карыздар алынса, бюджетке киргизилсе, түздөн-түз ратификацияланса жана бюджеттин жакталган беренеси катары көрсөтүлсө, анда кирет”.

"Өнүгүүнүн үзүрүн эл текши көрбөй жатат"

Министрлер кабинетинин төрагасы Касымалиев Кыргызстан бул жылы ИДПнын реалдуу өсүү темпи боюнча дүйнөнүн алдыңкы үч өлкөсүнүн бири болгонун белгиледи. 2025-жылдын бюджет мыйзамында 1 трлн 624,9 млрд сом деп бекитилген ички дүң продукциянын көлөмү январь-октябрь айларында 1 трлн 427 млн 359 млн сомдү түзгөн.

Жыл соңуна карай 1 трлн 779 млрд сомго жетери же максатталган көрсөткүчтөн 155,6 млрд сомго көп болору болжолдонууда.

Расмий жарыялангандай, он айда экономиканын дээрлик бардык тармактарында өсүү катталды. Март айында негизги капиталга инвестициялар менен курулуштагы көрсөткүчтөр кескин жогорулаган. Бирок, бул өсүүлөр жыл соңуна карай басаңдап барат.

Ооба, мамлекеттин казынасы толуп, айлык-маяналар, социалдык жөлөк пулдар, пенсиялар өсүп, ипотекалык турак жайлар, мектеп, бала бакчалар курулуп жатканын угуп-көрүп жатканыбыз менен, калк текши пайдасын көрүп жатат дегенди билдирбейт.

Экономиканын өсүшү калктын бардык эле катмарын бирдей жыргатат десек калпысыраак болуп калат. Адистер белгилегендей, эгерде социалдык коргоо саясаты адилетсиз болсо, экономиканын ылдам өсүшүнүн жакыр катмарга пайдасына караганда соккусу көбүрөөк болот.

Өзгөчө инфляция өсүп кеткен шартта мындай тобокелдиктер көбүрөөк. Маселен, соңку жылдары социалдык катмарлардын ортосундагы ажырым барган сайын чоңойгондон чоңоюп барат.

Жыл ортосуна карай 480 млрд сом акчалай кирешенин болгону 22,5 млрд сому калктын 20% колунда жок жакыр катмарынын, тең жарымы (240 млрд сом) эң бай 20% үлүшүнө тийген.

Статистикалык маалыматтар өлкөдөгү эң жакыр катмар менен эң байманалуу катмардын тапкан акчалай кирешесинин ортосундагы ажырым 10 эседен ашканын көрсөтүүдө. Түшүнүктүү болсун үчүн айтсак, бул көрсөткүч былтыр 7,4 эсе, беш жыл мурда 5,1 эсе болчу.

Жогорку Кеңештин депутаты Дастан Бекешев өкмөттүн экономикалык ийгиликтеринин үзүрүн калың эл текши көрбөй жатат деген пикирде.

“Макрокөрсөткүчтөр сонун эле. Аны биз мактансак болот. Бирок, мен дайыма эле айтып атам, бюджеттин өсүшүн эл сезсе сонун болот эле. Мисалы, ошол эле мектептерге барсак азыр дааратканалар начар абалда, аны окуучулар көрүп атышат. Ата-энелер дагы деле бала бакчаларды, мектептерди кошо каржылап атышат, үйдөн көчөгө чыксаң эле кичинекей жолдор талкаланган. Албетте, бүт баарын оңдогонго андай шарт жок. Бирок, ошону дагы эле сезиши керек. Ооба, бизде чоң инфратүзүмдүк объектилер курулуп атат – ошол эле аэропорт, ошол эле имараттар. Мен шайлоодо өтүп, элден дагы бир топ эле талаптарды уктум. Алар “эми бюджеттин өсүп атканы сонун эле, бирок биз дагы аны көрсөк жакшы болот эле” деп атышпайбы. Балдар аянтчасы курулбай эле, талкаланган, спорт аянтчасы жок, эс алуучу жай жок, иши кылып ушундай нааразылыктар бир топ эле айтылган. Бул жерде өкмөт унутпашы керек – макрокөрсөткүчтөр менен сөзсүз мактанышы керек, ошол эле акчаны чоң инфратүзүмдүк объектилерге эле эмес, кичинекей объектилерге дагы жумшашы керек”.

Улуттук банктын маалыматтарына таянсак, учурда Кыргызстанда инфляциянын деңгээли 9,3% болуп турат. Жыл башында 6,3% болчу. Былтыр майдан бери 9% калыбында сакталып келген эсептик чен да инфляциянын өсүшүнөн улам 11% чейин көтөрүлгөн.

Бул баа менен тарифтер улам кымбаттап, насыялардын пайыздары өсүп баратканын билдирет.

"Түркиянын аймагынан чыгууга чектөөм алынды"

Азамат Нурмат уулу Кыргызстанга 12-декабрда кайтып келди. Келер замат Ошко, үйүнө жөнөгөнүн, азыр ошол жакта экенин "Азаттыкка" 13-декабрда билдирди.

Кармалган күндөн тартып Стамбулда болгонун, камактан бошогондон кийин дээрлик эч жакка чыкпаганын, анткени үй камагы деген бөгөт чарасынын талаптарына ылайык башка өлкөгө чыгуу укугу болбогонун, эгер чыгууга аракет кылса полиция аны кармап кетмегин айтып берди. Үй-бүлөсү жанына кийин барган.

Нурмат уулунун билдиришинче, Кыргызстандын Түркиядагы элчилиги жүргүзгөн сүйлөшүүлөрдүн натыйжасында анын аталган өлкөдөн башка жакка чыгуусуна коюлган чектөө алынып, мекенине кайтуусуна жол ачылган.

Кыргызстандык мугалимдин иши боюнча түрк тараптын териштирүүсү уланып жатат, кийинки соттук отурум келерки жылдын 27-январына дайындалган. Айтымында, Түркияда ага коюлуп жаткан айыптардын биринин жаза чарасы кеминде алты жылдык абак. Маектешибиздин укугун коргоо ишин Кыргызстандын Түркиядагы элчилиги менен кызматташкан түркиялык адвокат жүргүзүүдө.

"Экинчи отурум январда болот. Териштирүүнүн жүрүшү канааттандырууда. Адилеттүү эле карап жатышат", - деди Нурмат уулу жана январдагы сот отурумуна өзү эмес, адвокаты катышарын кошумчалады.

Быйыл июнь айында "Азаттыкка" курган маегинде Азамат Нурмат уулу үй камагына чагыралгандан кийин Стамбулда батирди жакын санаалаштары чогултуп көрсөткөн каржылык колдоонун эсебинен ижарага алып жашап жатканын, жергиликтүү адвокаттардын кызматы үчүн да өзү төлөөгө аргасыз экенин айтып берген. Мекенинин, кыргыз бийлигинин жардамына, иштин акыйкат чечилишине үмүтү чоң экенин билдирген.

Ал Түркияга окуучуларын эл аралык олимпиадага алып барганда кармалганы белгилүү. Мугалимдик иши эмне болуп жатканы тууралуу сурообузга Нурмат уулу:

"Аны сүйлөшө элекпиз, эч ким чала элек. Азырынча белгисиз. Бул жылкы эмгек келишимимдин мөөнөтү август-сентябрда аяктады, аны жаңылаган жокмун. Азыр Оштомун, айылда, өз үйүмө келдим", - деп жооп берди.

Алгачкы соттук отурум 30-сентябрда Стамбул шаарында өткөн. Анда судья ишти кайра тергөөгө жөнөткөнү жана кийинки соттук жараянды келерки жылдын январь айына белгилегени маалым болгон.

Коюлган кине

Азамат Нурмат уулу быйыл 20-апрелде Бишкектеги Zeen Education борбору аркылуу Түркиянын Анталия шаарына алты окуучусун математика сабагы боюнча эл аралык олимпиадага алып баратканда Стамбул аэропортунан кармалган. Аны чек ара кызматкерлери кармап, Стамбул шаарындагы “Малтепе” абагында кармап турушкан, май айында эч жакка кетпөө шарты менен эркиндикке чыгарышкан.

Кыргызстандын Агартуу министрлиги Zeen Education компаниясы менен 20-апрелде Кыргызстандан 36 окуучу, 4 ата-эне жана 3 мугалимден турган делегация олимпиаданын уюштуруучуларынын чакыруусу менен Анталияга барганын кабарлаган. Окуучулар жана башка мугалимдер 25-апрелде Кыргызстанга кайтып келген.

28-апрелде Кыргызстандын тышкы иштер министринин орун басары Алмаз Имангазиев Азамат Нурмат уулу түркиялык диниятчы Фетхулла Гүлендин “Хизмет” ("Кызмат" - Түркия “Фетхуллачы террордук уюм” же ФЕТО деп жарыялаган - ред.) кыймылына байланыштуу кармалганын билдирген.

“2016-жылы Түркияда аскердик төңкөрүш кылуу аракети болгон. Азамат Нурмат уулу ошол күндөрү Түркияда бир жатаканада жашап, бир уюлдук тиркемени колдонуптур. Ал көбүнчө Фетхулла Гүлендин колдоочулары колдонуп жүргөн программа экен. Ошонун негизинде Түркия Нурмат уулуна өлкөнүн ичинде издөө жарыялап, кармаптыр".

Түркиянын укук тартибин коргоо органдары кандай айыптарды тагып жатканын Азамат Нурмат уулу быйыл июнь айында “Азаттыкка” курган маегинде кенен айтып берген.

"Мага коюлган айыптарга макул эмесмин"

Анын билдиришинче, козголгон иштин алкагында коюлган айыптардын эң башында Bylock деген мобилдик тиркеме турат. Кадимки WhatsApp сыяктуу эле кат алмашуу үчүн бул тиркемени телефонуна көчүргөнү чын экенин, бирок аны дээрлик колдонбогонун, себеби анча маанилүүлүгү жок болгонун белгилеген Нурмат уулу кийинки айып Dermek деген жаштар уюмуна байланыштуу экенин айткан.

Бул уюм ар өлкөлөрдөн барып, Газиантепте окуп жаткан студенттердин башын кошуп футбол ойнотуп, улуттук тамак-аш жарыштарын уюштуруп келген экен.

"Мени ошол уюмга мүчө болгонсуң, анын жатаканасында түнөпсүң деп айыпташты. Бирок ал уюмдун деле анча коркунучтуу, коомду бөлүп-жаруучу максаттарын көргөн эмесмин. Андан сырткары мурдагы BankAsya деген банк бар эле, менин ал жерде банктык эсебим бар болчу. Андан сырткары Түркиянын башка банкына да катталгам. Алар аркылуу ата-энем эсебиме акча салып турган. Мен ал кезде студент элем", - деген Нурмат уулу.

Азамат Нурмат уулу азыр 32 жашта. Ош облусунун Ноокат районуна караштуу Он Эки-Бел айылында туулган. Кызыл-Кыядагы Исхак Раззаков атындагы кыргыз-түрк лицейинде билим алып, аны 2010-жылы аяктаган. Кийин, 2016-2017-жылдары Түркиянын Газиантеп университетинде математика факультетин окуп бүтүргөн соң Кыргызстанга кайтып келген. Соңку жылдары Каракол шаарындагы Кусеин Карасаев атындагы лицейде математика сабагынан мугалим болуп иштеп жаткан. Анын окуучулары арасында алтын сертификат алгандары, чет өлкөлөрдө математика сабагынан уюштурулган эл аралык олимпиадаларда алдыңкы орундарга ээ болгондору бар.

Дагы караңыз

"Гүлендин кыймылынан улам кармалган". "Маарифтин" мугалими Кыргызстанга кайтарылабы?

"Газиантептеги университетти 2017-жылы бүтүргөм. Ошондо түрк бийлиги менин колума дипломумду карматып, эми мугалим боло аларымды, эл агартуучулук иштерди аткарууга толук даярдыгымды билдирип, мекениме жөнөткөн. Мага каршы кылмыш иши 2019-жылы, мен Түркиядан кеткенден кийин ачылыптыр. Албетте, мага коюлган айыптарга макул эмесмин. Себеби ал убакта мен катардагы студент болчумун, ал жакка билим алганы гана баргам, аны түрк бийлиги өзү да кубаттап, жогорку билимиң бар деп тастыктаган дипломун берип жатпайбы. Анан эле менин түшүмө кирбеген айыптарды коюп жатышы абдан таңкалыштуу", - деп айтып берген ал бизге курган маегинде.

Түркиядагы саясий окуялардын эпкини

2016-жылы 15-16-июлда Түркияда мамлекеттик төңкөрүш аракети жасалып, буга байланыштуу үч жүздөн ашык адам набыт болгон. Түрк өкмөтү бул төңкөрүш аракети үчүн АКШда бозгунда жашаган Фетхулла Гүленди күнөөлөп, Вашингтондон аны өткөрүп берүүнү талап кылган жана анын кыймылын ФЕТО (“Фетхуллахчы террордук уюм”) деп жарыялаган. Гүлен өзү жана тарапкерлери дооматтарды четке кагып, төңкөрүш аракетин бийлик өзү атайылап уюштурган деп жооп кайтарган. Гүлен 2024-жылдын октябрь айында 83 жашында АКШда каза болгон.

Дагы караңыз

Бозгундагы диниятчы, Эрдогандын эски өнөктөшү Гүлен дүйнө салды

2024-жылы 31-декабрда Кыргызстандагы “Сапат” билим берүү мекемеси Түркиянын “Маариф” фондуна өткөнү белгилүү болгон. Эртеси күнү “Сапат” лицейлеринин Түркиянын “Маариф” фондуна өткөрүлүшүндө мыйзам бузуу болгонун жана “өз укугун мыйзам негизинде, эл аралык укук талаптарына ылайык коргоо боюнча аракет көрөрүн” билдирген.

Түркиянын Билим берүү министрлигине караштуу “Маариф” фонду (Türkiye Maarif Vakfı) 2016-жылы түзүлгөн. Уюм 2021-жылы Бишкекте фонддун биринчи мектебин ачкан. Түрк бийлиги 2016-жылы Гүленге таандык деп эсептелген билим берүү мекемелеринин ишин токтотууну Кыргызстандан талап кылган. Расмий Бишкек түрк лицейлери өлкөгө эч кандай коркунуч келтирбей турганын билдирген.

2017-жылы Кыргызстанда 1992-жылдан бери иштеп келе жаткан "Себат" билим берүү мекемелери бийликтин чечими менен “Сапат” болуп өзгөргөн. Анын жетекчиси Орхан Инанды 2021-жылы Кыргызстандан уурдалып, Түркияда соттолгон.