Экономика

2025-жылдын республикалык бюджети менен 2026-2027-жылдарга божомолдорду карап жаткан жыйында өкмөт башчы Адылбек Касымалиев бириктирилген бюджет быйыл бекитилген көлөмдөн бир жарым эсеге ашыра аткарылганын билдирди.

“Өлкө экономикасынын ички дүң продукциясындагы өсүүлөр, албетте, бюджетибиздин өсүшүн шарттайт. Мына, бүгүн биз 2025-жылдын консолидацияланган (бириктирилген) бюджетин карап жатып, анын 1 трлн 90 млрд 600 млн сомдон ашканын расмий түрдө жарыялайбыз. Жана 2025-жылы триллиондук тарыхый чекти басканыбызды белгилейм. Бекитилген консолидацияланган бюджет 708,8 млрд сом болчу. Азыр 381,7 млрд сомго өсүү же 153,8% көбөйүшү менен жылды жыйынтыктаганы жатабыз. Киреше жана чыгашаларды эсептегенден кийин 10 млрд сомдон ашык профицит менен бул жылга чыгабыз”.

• Мамлекеттик бюджеттин кирешесинин өзөгүн салык жана бажы жыйымдары түзөт.

Салык кызматынын маалыматына ылайык, ушул жылдын он айында 310 млрд 400 млн сом салык жыйналган. Бул быйылкы он айга коюлган пландан 4,3%, ал эми былтыркы көлөмдөн 30,9% ашык деп эсептелет. Салыкчылар мындай жыйынтыкты салык төлөөчүлөр базасын кеңейтүүдөн, ишти санариптештирүүдөн жана ыктыярдуу салык төлөө деңгээлин көтөрүүдөн деп түшүндүрүүдө.

2025-жылга Бажы комитетинин кирешеси 128 млрд 431,7 млн сом деп болжолдонгон болчу. Комитет ноябрдын ортосуна карай жылдык планды толук аткарганын жарыялады.

Бажычылар болсо мындай жыйынтыкты бажы процесстерин жөнөкөйлөтүү жана тездетүү боюнча комплекстүү иштерге, бажы пункттарынын өткөрүү жөндөмүн арттыруу, санариптештирүү жана аткезчилик менен күрөшүүгө байланыштырышат.

Дагы караңыз

Кыргызстандын бириктирилген бюджети 1,1 трлн сомдон ашты

"Бюджеттин киреше булактары жакшырууда"

Консолидацияланган же бириктирилген бюджетке республикалык бюджет, жергиликтүү бюджеттер, Соцфонддун жана Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунун бюджеттери кирет.

Финансы министрлиги берген маалыматка абай салсак, январь-октябрь айларында республикалык жана жергиликтүү бюджеттердин аткарылган суммасы 550,6 млрд сомго жеткен. Социалдык фонддун 2025-жылга бекитилген бюджетинин көлөмү 120,5 млрд сом болсо, милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунун бюджети 8,3 млрд сом болчу.

Быйыл мамлекеттик бюджеттин рекорддук көлөмдө байышына негиз берген жагдайлар көп болду. Финансы министрлигинин бюджеттик документтерине көз чаптырсак, өкмөт быйыл он айда чет өлкөлүк өкмөттөрдөн 1 млрд 343 млн сом, эл аралык уюмдардан 10 млрд 688 млн сом трансферт алган. Алар бюджетте так көрсөтүлүп турат. Муну менен катар мамлекеттик баалуу кагаздар аркылуу ички булактардан 120 млрд сомдой, евробонд аркылуу чет элден 700 млн доллар карыз алган. Улуттук банк да 2024-жылы тапкан 45,7 млрд сом кирешесин чыпчыргасын коротпой бюджетке которуп берген. Улуттук коопсуздук комитети коррупцияга каршы күрөштүн алкагында алынган каражаттар менен мүлктөрдү мамлекеттин пайдасына чегерип келет.

Бирок алардын “өсүп жаткан” бюджеттин курамына кирген-кирбегени белгисиз. Бюджет мыйзамынын долбоорунда алар тууралуу сөз болгон эмес.

Экономикалык талдоочу Искендер Шаршеев ички жана тышкы булактардан алынган карыздар тийиштүү процедуралардан өтсө бюджеттин киреше булактары катары көрсөтүлөрүн белгилейт.

“Бюджеттин негизги булагы, 70-80% – бул деген санариптештирүү, салык жана чек арадагы кирешелер кескин көбөйгөн ушул жылдары. Узак убакытка абдан жакшы иш-чара болгон, көмүскө экономика 23% азайтылган. Албетте, бюджеттик төлөмдөр көбүнчө салык аркылуу түшүп атат. Калган 20% ичинде өндүрүш, кен казуу бар, Улуттук банктын кирешелери бар, анын кирешеси 8% деп эсептелет. Эң көп реэкспорттун төлөмдөрү болду деп эсептесе болот. Бул дагы салыктык төлөмдөргө кирет. Эгерде ошол карыздар алынса, бюджетке киргизилсе, түздөн-түз ратификацияланса жана бюджеттин жакталган беренеси катары көрсөтүлсө, анда кирет”.

"Өнүгүүнүн үзүрүн эл текши көрбөй жатат"

Министрлер кабинетинин төрагасы Касымалиев Кыргызстан бул жылы ИДПнын реалдуу өсүү темпи боюнча дүйнөнүн алдыңкы үч өлкөсүнүн бири болгонун белгиледи. 2025-жылдын бюджет мыйзамында 1 трлн 624,9 млрд сом деп бекитилген ички дүң продукциянын көлөмү январь-октябрь айларында 1 трлн 427 млн 359 млн сомдү түзгөн.

Жыл соңуна карай 1 трлн 779 млрд сомго жетери же максатталган көрсөткүчтөн 155,6 млрд сомго көп болору болжолдонууда.

Расмий жарыялангандай, он айда экономиканын дээрлик бардык тармактарында өсүү катталды. Март айында негизги капиталга инвестициялар менен курулуштагы көрсөткүчтөр кескин жогорулаган. Бирок, бул өсүүлөр жыл соңуна карай басаңдап барат.

Ооба, мамлекеттин казынасы толуп, айлык-маяналар, социалдык жөлөк пулдар, пенсиялар өсүп, ипотекалык турак жайлар, мектеп, бала бакчалар курулуп жатканын угуп-көрүп жатканыбыз менен, калк текши пайдасын көрүп жатат дегенди билдирбейт.

Экономиканын өсүшү калктын бардык эле катмарын бирдей жыргатат десек калпысыраак болуп калат. Адистер белгилегендей, эгерде социалдык коргоо саясаты адилетсиз болсо, экономиканын ылдам өсүшүнүн жакыр катмарга пайдасына караганда соккусу көбүрөөк болот.

Өзгөчө инфляция өсүп кеткен шартта мындай тобокелдиктер көбүрөөк. Маселен, соңку жылдары социалдык катмарлардын ортосундагы ажырым барган сайын чоңойгондон чоңоюп барат.

Жыл ортосуна карай 480 млрд сом акчалай кирешенин болгону 22,5 млрд сому калктын 20% колунда жок жакыр катмарынын, тең жарымы (240 млрд сом) эң бай 20% үлүшүнө тийген.

Статистикалык маалыматтар өлкөдөгү эң жакыр катмар менен эң байманалуу катмардын тапкан акчалай кирешесинин ортосундагы ажырым 10 эседен ашканын көрсөтүүдө. Түшүнүктүү болсун үчүн айтсак, бул көрсөткүч былтыр 7,4 эсе, беш жыл мурда 5,1 эсе болчу.

Жогорку Кеңештин депутаты Дастан Бекешев өкмөттүн экономикалык ийгиликтеринин үзүрүн калың эл текши көрбөй жатат деген пикирде.

“Макрокөрсөткүчтөр сонун эле. Аны биз мактансак болот. Бирок, мен дайыма эле айтып атам, бюджеттин өсүшүн эл сезсе сонун болот эле. Мисалы, ошол эле мектептерге барсак азыр дааратканалар начар абалда, аны окуучулар көрүп атышат. Ата-энелер дагы деле бала бакчаларды, мектептерди кошо каржылап атышат, үйдөн көчөгө чыксаң эле кичинекей жолдор талкаланган. Албетте, бүт баарын оңдогонго андай шарт жок. Бирок, ошону дагы эле сезиши керек. Ооба, бизде чоң инфратүзүмдүк объектилер курулуп атат – ошол эле аэропорт, ошол эле имараттар. Мен шайлоодо өтүп, элден дагы бир топ эле талаптарды уктум. Алар “эми бюджеттин өсүп атканы сонун эле, бирок биз дагы аны көрсөк жакшы болот эле” деп атышпайбы. Балдар аянтчасы курулбай эле, талкаланган, спорт аянтчасы жок, эс алуучу жай жок, иши кылып ушундай нааразылыктар бир топ эле айтылган. Бул жерде өкмөт унутпашы керек – макрокөрсөткүчтөр менен сөзсүз мактанышы керек, ошол эле акчаны чоң инфратүзүмдүк объектилерге эле эмес, кичинекей объектилерге дагы жумшашы керек”.

Улуттук банктын маалыматтарына таянсак, учурда Кыргызстанда инфляциянын деңгээли 9,3% болуп турат. Жыл башында 6,3% болчу. Былтыр майдан бери 9% калыбында сакталып келген эсептик чен да инфляциянын өсүшүнөн улам 11% чейин көтөрүлгөн.

Бул баа менен тарифтер улам кымбаттап, насыялардын пайыздары өсүп баратканын билдирет.

Түркмөн бийлиги бир канча мамлекеттин башчылары, эл аралык уюмдардын өкүлдөрү чогулган Ашхабаддагы форум Тынчтык жана ишеним эл аралык жылына, Бейтараптыктын эл аралык күнүнө жана Түркмөнстандын туруктуу бейтараптыгынын 30 жылдыгына арналып уюштурулганын кабарлады.

Анда президент Садыр Жапаров сөз сүйлөп, аймактагы энергетикалык коопсуздук, транспорт жана логистика жаатында кызматташуу маселелерине токтолду. Бул жаатта Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолунун курулушунун маанисин белгиледи.

"Садыр Жапаров Кыргызстан Түркмөнстандын чөлкөмдүк процесстерге, Борбор Азиянын жана коңшу аймактардын энергетикалык коопсуздугун чыңдоого кошкон салымын жогору баалай турганын ырастады. Мындан сырткары Түркмөнстан ишке ашырып жаткан газ жана энергетикалык долбоорлор энергия менен камсыздоонун туруктуулугун жогорулатып, рынокторду кеңейтип, өз ара пайдалуу экономикалык кызматташтык үчүн кошумча мүмкүнчүлүктөрдү түзөрүн кошумчалады. Бул контекстте ал биздин өлкөлөрдүн электр энергиясын жеткирүү жаатындагы ийгиликтүү кызматташтыгын белгиледи. Ошондой эле, транспорт жана логистика тармагында өз ара аракеттенүүнүн олуттуу потенциалы бар экенин белгилеп өттү. Буга байланыштуу президент Кыргызстан мультимодалдык каттамдарды өнүктүрүүгө, учурдагы коридорлорду кеңейтүүгө, жаңы биргелешкен логистикалык чынжырларды түзүүгө катышууга даяр экенин көрсөттү. Бул контекстте ал Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолун куруу долбоорун ишке ашыруу, ошондой эле энергетика тармагында Камбарата-1 ГЭСин куруу долбоору өзгөчө мааниге ээ болорун белгиледи", - деп жазылган президенттин басма сөз кызматынын маалыматында.

Форум алдында Садыр Жапаров түркмөн президенти Сердар Бердымухамедов менен жолуккан. Анда тараптар өз ара алака-катышка байланыштуу маселелерди, энергетика жаатында кызматташууну улантууну макулдашкан.

Дагы караңыз

"Быйыл суу аз". Энергетика тармагы кыштан кантип чыгат?

Кыргызстан Түрмөнстан менен ириде энергетика жаатында кызматташат. Тактап айтканда, кышында электр энергиясын сатып алат.

Эксперт Эрнест Карыбековдун айтымында, адатта бул жерде маселе деле жаралбайт. Бирок газ алып келүүгө инфраструктура даяр эмес, ошондой эле бул маселе Орусиядан дагы көз каранды болот.

"Энергетикага байланыштуу эки өлкөнүн министрликтеринин келишимдери бар. Ошонун негизинде электр энергиясын сатып алабыз. Ал Өзбекстан аркылуу келет. Өзбекстан Түркмөнстандан келген электр энергиясын пайдаланып, ошончо көлөмдөгү электр энергиясын Казакстанга берет. Аны Чымкент пайдаланып, ордуна Жамбыл аркылуу бизге электр энергиясын берет. Бул жерде эми маселе деле жок. Түркмөнстандан Алай аркылуу газ жеткирген газ түтүктөрү бар. Бирок ал транзит эле болот деп ал жакка биз кошулган эмеспиз. Андан сырткары Советтер союзунан калган Түркмөнстандан Казакстанга жеткен эски газ магистралдары бар, бирок ал биздин чек араларга келбейт. Бизге азыр газды "Газпром" алып келип жатпайбы. Алар аны бизге Бухарадан алып келет. Бирок аларда кышында өздөрүндө деле жетишсиз болуп калат. Өлкөнүн түндүгүнө газ Казакстан аркылуу келет. Ошондуктан Түркмөнстандан газ алабыз десек, ага инфраструктурабыз даяр эмес. Бул эми саясий дагы маселе болуп калбадыбы. Газ менен камсыз кылууну жалгыз "Газпром-Кыргызстан" тейлеп жатпайбы. Эгер Кыргызстан түркмөн газын алам десе анда анын укугу деле жок болуп калып жатпайбы. Алабыз деген саясий чечим чыкса деле аны "Газпром" менен сүйлөшүп, ошол аркылуу ишке ашыруу керек. "Газпром" Түрмөнстандан газ алып, аны Казакстанга берип, ал жактан бул жакка чейин линияларды куруп алып келем десе гана ишке ашат. Күйүүчү майга келгенде деле кайра эле Орусияга барып такалып жатат. Түркмөнстандын энергоресурстарынын резерви көп. Газы дагы, электр энергиясы да бар. Алар Иран, Грузияга чейин сатышат. Биз ал жактан көп алабыз десек деле линияларыбыз өткөрө албайт".

Эрнест Карыбеков ошол эле учурда Кыргызстан баары бир энергетикалык көз карандысыздыгын камсыздоого умтулушу керектигин билдирди.

Кыргызстан жыл сайын 17,5 млрд кВт саат электр энергиясын колдонот деп эсептелсе, анын 14,8 миллиарды гана өлкөдө өндүрүлөт. Калган айырманы импорттун эсебинен жабууга туура келет жана электр жарыгын Түркмөнстандан, Казакстандан, Орусиядан жана Өзбекстандан сатып алат.

Дагы караңыз

Кыргызстан күйүүчү майды кайдан алат: Азербайжан, Иран же Түркмөнстан?

Расмий Бишкек Ашхабаддан канча электр энергиясын канчадан импорттору тууралуу адатта маалымат бербейт.

Садыр Жапаров 2021-жылы ант кармап кызматка киришкенден кийинки сапарларынын бири Түркмөнстанга болгон. Ошол жылы ал алгач мамлекеттик, кийинчерээк иш сапар менен барган. Өлкөнүн ошол кездеги президенти Гурбангулы Бердымухамедов баштаган өлкө жетекчилери менен жолуккан. Тараптар биргелешкен бизнес-долбоорлорду колдоо үчүн уставдык капиталы 100 миллион долларлык кыргыз-түркмөн өнүктүрүү фондун түзүүнү макулдашкан.

Ошондой эле күз-кыш мезгилинде Кыргызстанга түркмөн газы менен электр энергиясын жеткирүүгө, Бишкек шаарында кыргыз-түркмөн соода үйүн жана Ысык-Көл облусуна ден соолук чыңдоочу комплекси менен беш жылдыздуу мейманкана курууга байланыштуу келишимдер болгон.

Андан сырткары экономикалык, илимий-техникалык жана маданий-гуманитардык кызматташтыкты бекемдөөгө, өнүктүрүүгө, кеңейтүүгө жана шайкеш келтирүүгө багытталган 14 документке кол коюлганы айтылган.

Ошондон бери кыргыз-түркмөн фонду эмгиче түзүлө элек. Ушул жылдын апрель айында Садыр Жапаров Түркмөнстандын мурдагы президенти, Халк Маслахатынын төрагасы Гурбангулы Бердымухамедов менен телефондон сүйлөшүп, бул фондду түзүүгө байланыштуу иштерди жандантууну сунуштаганы айтылган. Бул фонд тууралуу расмий Ашхабаддын позициясы кандай экени белгисиз.

Экономист Искендер Шаршеевдин пикиринде, Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолунун курулушу менен экономикалык алака-катышты жандантуу мүмкүнчүлүгү бар:

"Бул жолдун негизинде Түркмөнстанга дагы темир жол кире баштайт. CASA-1000 долбоорунун негизинде Кыргызстан аркылуу газ түтүктөрү да өтмөк. Түркмөнстан, Өзбекстан, Тажикстан, Кыргызстан аркылуу Кытайга газ түтүктөрү өтмөк. Ошондуктан ушул сыяктуу долбоорлор кайра каралышы ыктымал. Бул демилгелер 2000-жылдардан бери эле көтөрүлүп келген. Мындай долбоорлордун келечеги бар. Мисалы, Түркмөнстанда фармация өнүккөн, бир кезде бизге түркмөн дары-дармектери көп алынып келген. Кайра иштетилген азык-түлүк боюнча товар алмашса болот. Кызматташуунун потенциалы бар".

Дагы караңыз

"Кыздар аралашкан дипломатия". Түркмөнбашыны жандаган Огулжахан

Түркмөнстандагы форумду утурлай "Азыркы коомдогу аялдардын ролу" деп аталган өзүнчө эл аралык жыйын өттү. Аны азыркы түркмөн президентинин эжеси, мурдагы президенттин кызы Огулжахан Атабаева өткөргөнү белгилүү болду.

Атабаева атасы Гурбангулы Бердымухамедовдун ысымын алып жүргөн кайрымдуулук фондунун вице-президенти. Бул иш-чарага өзбек президенти Шавкат Мирзиёевдин кызы, анын администрациясынын башчысы Саида Мирзиёева, азери президентинин тун кызы Лейла Алиева дагы катышты. Кыргызстандан агартуу министри Догдургүл Кендирбаева барды.

Дүйнөдөгү эң жабык мамлекеттердин бири деп саналган Түркмөнстанды 2006-жылдын аягынан бери башкарып келген Гурбангулы Бердымухамедов 2022-жылы бийликти уулу Сердарга өткөрүп берген. Кийин ал Халк Маслахатынын төрагалыгына дайындалып, улут лидери макамын алган.